سایت ویستاژن در این مقاله به توضیح استفاده از زهر مار و عقرب در تولید دارو پرداخته است.

زهر عقرب 

با توجه به آمار بهداشت عمومی جهانی 1.5 میلیون مورد عقرب زدگی و 2000_3000 مرگ سالانه در سراسر جهان ثبت می شود. در حالی که در مناطق بزرگ نیمکره مانند ایالات متحده ، کانادا ، اروپا و روسیه و همچنین جنوب استرالیا گونه های عقرب موجود نیست حدود 2 میلیارد نفر در شمال صحرا آفریقا ، آفریقای جنوبی ، خاور نزدیک و میانه ، جنوب هند و … در معرض عقرب زدگی قرار می گیرند . تغییرات آب و هوا ، گسترش شهرها و مدیریت ضعیف بهداشت به طور مثال فقط در برزیل را از سال 2012 تا کنون مرگ در اثر سم عقرب را به بیش از دو برابر افزایش داده است . سم عقرب در صورت تزریق و ورود به بدن انسان ممکن است باعث عوارض شدید پزشکی و مرگ نابهنگام شود نوروتوکسین ها اجزای اصلی سم عقرب هستند ولی علاوه بر سموم عصبی ، طیف گسترده ای از سایر مولکول های زیست فعال را می توان در سم عقرب یافت . اگرچه این سم عارضه های زیادی را سبب می شود ولی منجر به کشف چندین پپتید سم عقرب با خواص درمانی جالب شده است . از این رو منبع ارزشمندی جهت توسعه ی روش های درمانی جدید علیه بیماری های موجود و در حال ظهور باشد . تنوع زیاد اجزای تشکیل دهنده ی سم عقرب دامنه ی وسیعی از مطالعات را در این زمینه سبب شده است . این مولکول ها از سم شناسی گرفته تا تولید مواد حشره کش و کاربرد های درمانی موجب شده تا توجه زیادی را به سمت خود جلب کند . نیاز فوری برای دسترسی به دارو و همچنین بهبود روش های درمانی برای طیف گسترده ایی از بیماری ها ، پژوهشگران را به مطالعه بر روی این سم علاقه مند کرده است . ظهور و گسترش میکروارگانیسم های AMR (Antimicrobial Resistance ) به طور افزاینده ، یک تهدید جدی برای سلامت عمومی جهانی محسوب می شود که پیش بینی شده است در سالهای آینده بسیار بدتر خواهد شد . در نتیجه اکتشاف مولکول های فعال زیستی جدید و نحوه ی عملکرد آنها برای توسعه ی داروهای ضد میکروبی ابزار مهمی برای بیماری های فعلی و آینده می باشد . بررسی ها نشان داده است که ده ها مولکول فعال زیستی مشتق شده از سم عقرب وجود دارد که حدود 100 مورد از آنها  که دارای خواص دارویی امیدوارکننده ایی هستند . اثرات میکروبی ، تقویت کننده کینین ، اثر سرکوب کننده سیستم ایمنی ، ضد درد و ضد سرطان از خواص مولکول های فعال زیستی مشتق شده از عقرب می باشد .

کشف داروهای ضد سرطانی و انتخابی که می توانند مستقیما روی تومور ها تاثیر بگذارند، نشان می دهد که به شیمی درمانی و داروهایی با عملکرد ضعیف کمک قابل توجهی می کنند . کلروتوکسین (CTx ) از سم L.quinquestriatus یک مولکول است که با کانال های کلرید تعامل دارد . CTx   اولین عامل مشتق شده از عقرب بود که دارای اثرات مهاری در برابر مهاجرت و تهاجم سلولی گلیوما (تومور سیستم عصبی مرکزی) می باشد و همچنین نفوذ در بافت تومور از مزیت های آن بشمار می رود. از زمان کشف CTx تحقیق بر سموم خام عقرب و سموم جداشده با فعالیت ضدسرطان به سرعت در حال رشد است و ترکیبات بسیار زیادی از این سموم گزارش شده است .

در سال 2019 زهرخام T.serrulatus از نظر احتمال ضدسرطان بودن در برابر تومور SiHa و رده های سلولی سرطان دهانه رحم HeLa نشان داد که سم باعث القای آپوپتوز در سلول های HeLa می شود . قبلا نتایج مشابهی از سموم خام M.martensii و H.liangi  بدست آمده بود .  این دو زهر از نظر اثرات بالقوه ضدسرطانی نسبت به سلول های HeLa و اثرات ضد تکثیری و القاکننده آپوپتوز را نشان می دهد .

علاوه بر کلروتوکسین که قبلا وارد آزمایشات بالینی شده است ، پپتید CPP_Ts که یک ابزار تحول درون هسته ای برای هدف قرار دادن سلول های سرطانی است ، می تواند در آینده نظر علاقه مندان زیادی را جلب کند.

با این حال ، قبل اینکه بیوتراپی های ناشی از سم استفاده شود و وارد بازار شوند ، باید بر تعدادی از مسائل تکنولوژیکی غلبه کند  ، از جمله دستیابی به مواد ( توکسین و سموم ) ، مشخص کردن اجزای سم جداشده ، ایجاد رویکرد های تولید ترکیبات جدید و کاهش تمایل بالقوه برای ایجاد مواد مطلق به ویژه برای درمان طولانی مدت . چندین نمونه از پروتئین ها و پپتید های مشتق شده از سم عقرب نتایج امیدوار کننده ایی را برای بیوتراپی های جدید نشان می دهد و می تواند نوید بزرگی برای بهره برداری از سم عقرب باشد.

با این حال ، تاثیرات قابل توجهی بر سلول های غیرسرطانی ندارد و تاثیر آن متوجه سلول ها و تومور های سرطانی است . علاوه بر این ، با آزمایش بر روی  زهر های A.crassicauda و L.quinquestriatus بر روی سلول های سرطانی پستان( MB_MDA_231) و روده بزرگ (HCT_8) با دوز مشخص نشان داد که باعث افزایش سلول های آپوپتیک و اکسیژن واکنش پذیر شده است . مشاهده ها بیانگر این موضوع است که این سموم خام می توانند چرخه ی سلولی را متوقف کنند و این خاصیت در یک نوع عقرب که ترکیبی از 5 نوع پپتید در ترکیبات آن کشف شده است ، وجود دارد . در سال 2018 مجموعه ای از سم  عقرب A.australis  و A.mauretanicus ایجاد کرد که منجر به کشف یک پپتید ضدسرطان قوی به نام Gonearrestide شد . این پپتید در برابر چندین رده سلول سرطانی روده بزرگ و گلیوما مورد آزمایش قرار گرفت . مطالعات گسترده در مورد سلول ها نشان داد که این پپتید از ویژگی بالایی نسبت به سلول های سرطانی برخوردار است و به طور قابل توجهی چرخه سلولی را در مرحله G1 متوقف می کند و بنابراین می تواند رشد تومور را به شدت مهار کند . این تحقیقات بر روی سلول های اپیتلیال انسان ، گلبول قرمز صورت گرفته و از سلول های سرطانی پروستات نتیجه ی مثبت و موفقیت آمیزی دریافت شده است .  علی رغم تولید نتایج امیدوارکننده ، تحقیقات بیشتر در مورد سموم خام عقرب مورد نیاز است و ترکیبات ضدسرطانی فعال را در میان سایر اجزای سم مشخص کند ، همچنان ادامه دارد .

پپتید های مورد بررسی نتایج گوناگونی را در اختیار قرار می دهند .برای مثال در پپتید Nav1.6 اثرات ضدتکثیری قوی وجود دارد در حالی که قادر به جلوگیری از مهاجرت سلولی نمی باشد . مطالعه ی دیگری در مورد AGAP و AGAP_SyPU2 از سم یک نوع عقرب نشان داد که خواص ضدتوموری در بدن موش را دارد و همچنین انتقال اپتیتیال – مزانشیمی مهاجرت و حمله به سلول سرطانی پستان و مهار کانال پروتون که از هدف های احتمالی سرطان است را دارا می باشد . سومین نوع پپتید Bmkn2 نشان داد که پپتید می تواند به صورت انتخابی آپوپتوز را در سلول های سرطانی القا کند در حالی که سلول های طبیعی را تا حد بسیار کمتری تحت تاثیر قرار می دهد. مطالعه ی جالب دیگر در مورد پپتید ها مربوط به RK1 از B.occitonus tonetanus است که خواص ضدسرطانی قوی ناشی از سرطان های گلیوبلاستوما و ملانوما دارد . تعداد انگشت شماری از مطالعات انجام شده بر روی مقالات پتانسیل استفاده از سم عقرب را به عنوان منبع کشف جدید برای درمان سرطان را دارد.

 

زهر مار 

داروی ضد سرطان ترکیبی از زهرمار و عقرب بر روی 4 نوع سرطان ریه، خون، رحم و سینه تاثیرگذار است. این دارو بر روی حیوانات آزمایشگاهی مورد آزمایش قرار گرفته است و بر روی کانال های سلولی و شل کنندگی عضلات موثر بوده است و بافت هدف سم بر سیستم عصبی، کلیه، ماهیچه ها و قلب است. نکته ی قابل توجه در آن اثرگذاری آن بر روی چند رده سلول سرطانی و تومور ها است . این دارو نتیجه ی چندین سال تحقیق بر روی سموم خام مار و عقرب است. تولید این دارو با محدودیت هایی همراه است به طور مثال گرفتن زهر از مار با دشواری هایی همراه است و مقدار آن نیز محدود است همچنین تغذیه و میزان رطوبت محیط برای مار های پرورشی باید دقیق باشد و این نکته را نیز باید در نظر داشت که مار های پرورشی به اندازه ی مار های طبیعیسم مطلوبی را تولید نمی کنند . حدود 90 درصد زهر شامل پروتیئن است که 26 نوع آنزیم را دربر دارد. همچنین قوی ترین عامل انعقاد خون در زهرمار وجود دارد . سم پس از ورود به بدن بیشترین تاثیر را بر سیستم عصبی و قلب دارد . استفاده ی دیگر آن در سکته ی قلبی و مغزی است که با تزریق آن خون رقیق شده و باعث از بین رفتن لخته ی خون می شود اما چگونگی رساندن این سم به مغز عاملی است که مانع استفاده از آن می شود. همچنین زهرمار به دلیل آنزیم فسفولیپاز در درمان تومور موثر است .

گردآورنده: سرکار خانم ایدا مظفرزاده

سایت ویستاژن در این مقاله به توضیح انواع سوخت های بیولوژیکی پرداخته است.

تامین انرژی سوختی

اقتصاد جهانی نیاز به هیدروکربن های فسیلی دارد ، از تولید پلاستیک و کود گرفته تا تأمین انرژی مورد نیاز برای روشنایی ، گرمایش و حمل و نقل.  با افزایش جمعیت و گسترش اقتصاد ، استفاده از سوخت های فسیلی افزایش می یابد.  با بهبود سرانه تولید ناخالص داخلی کشورها ، داده ها حاکی از آن است که مصرف سوخت های فسیلی آنها افزایش یافته و رقابت برای این منابع محدود افزایش خواهد یافت.  علاوه بر این ، افزایش غلظت CO2 جوی و پتانسیل تغییرات قابل توجه آب و هوایی بواسطه گازهای گلخانه ای به وجود می آید ، که اکنون به نظر می رسد همه مناطق جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.  سرانجام ، نفت که تا حدی از ذخایر جلبک های باستانی استخراج می شود، یک منبع محدود است که در نهایت تمام خواهد شد یا برای بازیابی بسیار گران خواهد شد. این عوامل باعث توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر می شوند که می توانند سوخت های فسیلی را جایگزین کنند و امکان دسترسی بیشتر به منابع سوخت را برای همه کشورها فراهم می کنند ، در حالی که انتشار کربن را در جو بسیار کاهش می دهند. تعدادی از فناوری ها به عنوان منابع انرژی تجدیدپذیر مورد بررسی قرار گرفته اند و اگرچه هیچ استراتژی واحدی احتمالاً یک راه حل کامل را ارائه نمی دهد ، اما به نظر می رسد ترکیبی از استراتژی ها بتواند وابستگی شما به سوخت های فسیلی را بطور قابل ملاحظه ای کاهش دهد. چالشی که وجود دارد توسعه صنایع انرژی تجدیدپذیر است که به طور پایدار فعالیت می کنند و می توانند با گزینه های انرژی موجود رقابت کنند.

از سوخت های فسیلی برای تولید انرژی الکتریکی و همچنین از سوخت های مایع استفاده می شود. انواع مختلفی از فناوری های آلودگی جوی تجدیدپذیر وجود دارد که می‌تواند انرژی الکتریکی تولید کند، از جمله خورشیدی ، باد ، برق آبی ، زمین گرمایی و هسته ای.  با این حال، فناوری های تجدیدپذیر برای تکمیل یا جایگزینی سوخت های فسیلی مایع هنوز در مراحل اولیه توسعه هستند.  آژانس بین المللی انرژی پیش بینی می کند که سوخت های زیستی تا سال 2030 ، 6 درصد از کل مصرف سوخت را تأمین می کنند؛ اما در صورت عدم دسترسی به میدان های نفتی توسعه نیافته یا عدم شناسایی میادین جدید قابل توجه، می تواند گسترش قابل توجهی پیدا کند.

امیدوار کننده ترین گزینه های پایدار تقریباً به طور انحصاری در زیر «سوخت های زیستی» دسته بندی می شوند.  این اصطلاح طیف متنوعی از فناوری ها را توصیف می کند که حداقل با یک جز مبتنی بر سیستم بیولوژیکی، سوخت تولید می کنند.  فناوری های عمده ای که در حال حاضر برای سوخت های زیستی استفاده می شود با گیاهان زمینی آغاز می شود و با اتانول به اوج خود می رسد.  موفقیت منطقه ای برخی از این استراتژی ها بخوبی ذکر شده است.  بخصوص تولید اتانول از نیشکر در برزیل. در درجه کمتری ، از روغن گیاهان زمینی همچون سویا و نخل برای تولید بیودیزل استفاده می شود.  این استراتژی ها در مقیاس کوچک کاربردی هستند.  با این حال، با افزایش استفاده از آنها، بدیهی است که آنها پایدار نیستند؛ به دلیل مقدار زیادی زمین کشاورزی که برای جایگزینی بخش قابل توجهی از نفت با استفاده از این استراتژی مورد نیاز است.  تعدادی از استراتژی های ترکیبی مورد بحث قرار گرفته اند یا در حال حاضر در حال استفاده هستند.  نمونه هایی از این راهکارها شامل تبدیل سلولز به قندها برای تخمیر به سوخت و گازرسانی زیست توده باقیمانده به سینگاس است که می تواند برای تولید سوختهای مایع مورد استفاده قرار گیرد.  اگرچه از هر یک از این استراتژی ها برای تولید سوخت استفاده می شود، اما برای تأمین تقاضای جهانی برای سوخت مایع کافی نیست.

منابع جدید تولید سوخت

در این مقاله، ما در مورد پتانسیل یک استراتژی جایگزین رو به رشد بحث می کنیم: سوخت های مایع تولید شده از جلبک های کوچک.  محتوای چربی بالا، سرعت رشد بالا و توانایی بهبود سریع سویه ها و تولید محصولات مشترک، بدون رقابت برای زمین های زراعی، جلبک ها را به عنوان یک ماده جذاب و هیجان انگیز به سبد سوخت پایدار تبدیل می کند.

تهیه سوخت از جلبک ها

جلبک ها بسته به تکنیک و بخشی از سلول های مورد استفاده ، می توانند به انواع مختلف سوخت تبدیل شوند.  لیپید یا قسمت روغنی زیست توده جلبکی را می توان از طریق فرآیندی مشابه فرآیند استفاده شده برای هر روغن گیاهی دیگر، استخراج و به بیودیزل تبدیل کرد و یا در یک پالایشگاه به جایگزینی های “قطره ای” برای سوخت های پایه نفتی تبدیل کرد. متناوباً یا به دنبال استخراج لیپید ، محتوای کربوهیدرات جلبک ها را می توان به سوخت اتانول یا بوتانول تخمیر کرد.

بیودیزل

بیودیزل یک سوخت دیزل است که از چربیهای حیوانی یا گیاهی (روغن‌ها و چربی‌ها) بدست می آید. مطالعات نشان داده است که برخی از گونه های جلبک ها می توانند 60٪ یا بیشتر از وزن خشک خود را به صورت روغن تولید کنند. از آنجا که سلولها در سوسپانسیون آبی رشد می کنند، جایی که دسترسی کارآمدتری به آب دارند، CO ریزجلبک ها و مواد مغذی محلول قادر به تولید مقادیر زیادی زیست توده و روغن قابل استفاده در استخرهای جلبکی با سرعت بالا یا راکتورهای فوتوبیایی هستند؛ سپس این روغن می تواند به بیودیزل تبدیل شود که می تواند برای استفاده در اتومبیل به فروش برسد.  تولید منطقه ای ریز جلبک ها و فرآوری به سوخت های زیستی منافع اقتصادی را برای جوامع روستایی فراهم می کند.

از آنجا که نیازی به تولید ترکیبات ساختاری مانند سلولز برای برگ‌ها، ساقه ها یا ریشه ها نیست و از آنجا که می توان آنها را به صورت شناور در یک محیط غذایی غنی پرورش داد، میکروجلبک ها می توانند سرعت رشد سریع تری نسبت به محصولات زمینی داشته باشند. همچنین، آنها می توانند بخش بسیار زیادی از زیست توده خود را به روغن تبدیل کنند، به عنوان مثال 60٪ در مقابل 2-3٪ برای دانه های سویا. عملکرد واحد سطح روغن از جلبک ها بسته به محتوای چربی، از 58700 تا 136،900 لیتر در هکتار در سال تخمین زده می شود که 10 تا 23 برابر محصول بعدی با بیشترین بازده یعنی نخل روغن با 5950 لیتر است.

برنامه آبزیان وزارت انرژی ایالات متحده ، 1996 – 1978 ، روی بیودیزل از ریز جلبک ها تمرکز کرد. گزارش نهایی حاکی از آن است که بیودیزل می تواند تنها روش مناسب برای تولید سوخت کافی برای جایگزینی مصرف فعلی گازوئیل در جهان باشد. اگر بیودیزل مشتق شده از جلبک ها جایگزین تولید جهانی سالانه 1.1 میلیارد تن گازوئیل معمولی شود، توده زمینی به بزرگی 57.3 میلیون هکتار مورد نیاز است که در مقایسه با سایر سوخت های زیستی بسیار مطلوب خواهد بود.

سوخت بوتانول

بوتانول را می توان از جلبک ها یا دیاتوم ها فقط با استفاده از تصفیه خانه با انرژی خورشیدی تهیه کرد. این سوخت دارای تراکم انرژی 10٪ کمتر از بنزین و بیشتر از اتانول یا متانول است.  در بیشتر موتورهای بنزینی ، بوتانول را می توان به جای بنزین بدون هیچ گونه تغییری استفاده کرد.  در چندین آزمایش، مصرف بوتانول مشابه بنزین است و وقتی با بنزین مخلوط شود، عملکرد و مقاومت به خوردگی بهتری نسبت به اتانول یا E85 فراهم می کند.

از ضایعات سبز به جا مانده از استخراج روغن جلبک می توان برای تولید بوتانول استفاده کرد.  علاوه بر این، نشان داده شده است که جلبک های کلان (جلبک های دریایی) می توانند توسط باکتری های تیره کلستریدیا به بوتانول و سایر حلال ها تخمیر شوند. ترانس استریفیکاسیون روغن جلبک دریایی (به بیودیزل) با گونه هایی مانند Chaetomorpha linum ، Ulva lactuca و Enteromorpha compressa (Ulva) نیز امکان پذیر است.

گونه های زیر به عنوان گونه های مناسب تولید اتانول و یا بوتانول در حال بررسی است:

Alaria esculenta

Laminaria saccharina

Palmaria palmata

 بیوگازولین

بیوگازولین بنزین تولید شده از زیست توده است. مانند بنزینی که به طور سنتی تولید می شود، در هر مولکول بین 6 اتان کربن (هگزان) و 12 (دودکان) دارد و می تواند در موتورهای احتراق داخلی استفاده شود.

متان

متان، سازنده اصلی گاز طبیعی می تواند از جلبک ها به روش های مختلف یعنی گاز زدایی، تجزیه در اثر حرارت و هضم بی هوازی تولید شود. در روش‌های گازرسانی و تجزیه در اثر تجزیه و تحلیل گاز ، گاز متان تحت دما و فشار بالا استخراج می شود. هضم بی هوازی یک روش ساده است که در تجزیه جلبک ها به اجزای ساده و سپس تبدیل آنها به اسیدهای چرب با استفاده از میکروب ها و به دنبال آن حذف ذرات جامد و در آخر افزودن آرکی‌های متان زا برای آزاد سازی مخلوط گاز حاوی متان.  تعدادی از مطالعات با موفقیت نشان داده اند که زیست توده حاصل از ریز جلبک ها از طریق هضم بی هوازی می تواند به بیوگاز تبدیل شود. بنابراین، به منظور بهبود تعادل کلی انرژی در عملیات کشت ریز جلبک، پیشنهاد شده است انرژی موجود در زیست توده زباله از طریق هضم بی هوازی به متان برای تولید برق بازیابی شود.

اتانول

سیستم Algenol که توسط BioFields در مکزیک تجاری می شود، از آب دریا و اگزوز صنعتی برای تولید اتانول استفاده می کند.  Porphyridium cruentum همچنین نشان داده است که به دلیل ظرفیت انباشت مقدار زیادی کربوهیدرات برای تولید اتانول مناسب است.

دیزل سبز

از جلبک ها می توان برای تولید “گازوئیل سبز” (همچنین به عنوان دیزل تجدید پذیر ، روغن نباتی تصفیه کننده آب یا دیزل تجدید پذیر مشتق شده از هیدروژن شناخته می شود) از طریق یک فرآیند تصفیه آب که باعث تجزیه مولکول ها به زنجیره های هیدروکربن کوتاهتر مورد استفاده در موتورهای دیزلی می شود،استفاده کرد. این خواص شیمیایی همان گازوئیل بر پایه نفت است، به این معنی که برای توزیع و استفاده از آن نیازی به موتورهای جدید ، خطوط لوله یا زیرساخت نیست.  هنوز با هزینه قابل رقابت با نفت تولید نشده است. در حالی که تصفیه آب در حال حاضر متداول ترین مسیر تولید هیدروکربن های سوخت مانند از طریق دکربوکسیلاسیون و دکربنیلاسیون است، یک فرآیند جایگزین وجود دارد که تعدادی از مزایای مهم را نسبت به تصفیه هیدرولیکی فراهم می کند.  در این رابطه، کار کراکر و همکاران و لرچر و همکاران بطور  ویژه‌ای قابل توجه است. برای تصفیه روغن، تحقیقات در مورد تبدیل کاتالیزوری سوخت های تجدیدپذیر توسط دکربوکسیلاسیون در حال انجام است. از آنجا که اکسیژن در روغن خام در سطح نسبتاً کمی یعنی حدود 0.5٪ وجود دارد، اکسیژن زدایی در تصفیه نفت جای نگرانی ندارد و هیچ کاتالیزوری به طور خاص برای تصفیه آب با اکسیژن سازها فرموله نشده است. از این رو ، یکی از چالش های مهم فنی برای عملی ساختن هیدروکسید زایی فرآیند روغن جلبک، مربوط به تحقیق و توسعه کاتالیزورهای موثر است.

سوخت جت

آزمایشات استفاده از جلبک ها به عنوان سوخت زیستی توسط لوفت هانزا و ویرجین آتلانتیک در اوایل سال 2008 انجام شد ، اگرچه شواهد کمی وجود دارد که استفاده از جلبک ها منبع مناسبی برای سوخت های زیستی جت است. تا سال 2015 ، کشت اسیدهای چرب متیل استرها و آلکنون ها از جلبک ها، ایزوکریزیس، به عنوان ماده اولیه سوخت های زیستی جت تحت تحقیق بود.

از سال 2017 پیشرفت کمی در تولید سوخت جت از جلبک ها وجود داشت، با پیش بینی این که تا سال 2050 فقط 3 تا 5 درصد از سوخت مورد نیاز جلبک ها تأمین می شود. بعلاوه، شرکتهای جلبکی که در اوایل قرن بیست و یکم به عنوان پایگاهی برای صنعت سوختهای زیستی جلبک ها شکل گرفتند، توسعه تجارت خود را به سمت سایر کالاها مانند محصولات آرایشی ، خوراک دام یا محصولات روغن ویژه تغییر داده اند.

گردآورنده: سرکار خانم لیلا تنهائی

سایت ویستاژن در جهت گسترش علم و سهولت  استفاده دانشجویان، امروز جزوه فیزیولوژی گیاهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال را در اختیار شما عزیزان قرار داده است

دانلود pdf جزوه دستنویس

جزوه فیزیولوژی گیاهی

فیزیولوژی گیاهی